Межегей
школазынын башкызы
Сенги Т. С.
тургускан.
Ак чемге йөрээл.
Киржикчилер:
өөреникчилер, ада-ие чалаткан кадарчылар,
башкылар.
Сорулгалары:
1. Уругларга ада-өгбелерниң шаандан тура
ижип, чип келгени ак чем аймаан, кайыын тыптып келгенин таныштырар.
2.
Уругларның чугаазын дүрген чугаа, шүлүк, ыры, тывызык дамчыштыр
сайзырадыр.
3. Ак
чемнихундулеп, тыва чоннун чанчыл-ёзулалдарын хундулээрин кижизидер.
Аргалары:
тайылбыр, көргүзүр, беседа.
Дерии: ак
чемнер, улегер домактар, херекселдер.
Чорудуу.
Орг. кезээ.
Кол кезээ.
а. келген аалчылар уткууру. (
Хадак туткаш, шай куткаш. уткуп алыр).
б.
Хүндүлелдиң демдээ.
Тыва чонум
хүндүлээчел дылы безин эптиг чымчак.
Амыргын- на- дыр бе.
эргим аалчылар?
1 оор-
чи: Хөглүг өгге чыглып келгеш
Хөглээлиңер, ойнаалыңар!
Мага хандыр хөөрежип
Баштактанчып дыштаныр бис!
2
оор-чи: Аяк- шайны ижип ора
Аравыста хөөржип
Сүттен кылган хойтпак, быштак
Сүзүнүн магадаалыңар!
Хөглүг
өгнүң ээзиниң чугаазы:
Уруглар, бис хөглүг
өгде чыглып келген чылдарывысты чалгааратпазы- биле бистиң чугавыска ,оюн-
тоглаавыска идепкейлиг киржириңерни дилээр- дир мен.
Чугаавыстың темазы:
Тыва ак чемнер. Ам ооң дүгайында чугаалажып көрээлиңер.
– Ак чемнерни чүден
кылырыр?
– Ак чемнерге чүлер
хамааржырыл?
– Ак сүттү кайыын ап
турар бис?
– Сүт болгаш ак чемнер
элбек болзун дизе чүнү кылыр ужурлугул?
– 2–
– Кандыг малдар сүт
берип турарыл?
– Мал азырап өстүрүп
турар кижилерни кымнар дерил?
– Силерниң
төрелдериңерде малчын улустар бар бе?
– Алдарлыг
малчыннардан кымнарны билир силер?
– Кандыг кижилер
малчын боорул?
– Кымнар өзүп, келгеш
малчыннаксап турарыл?
Башкарыкчы
түңнээр: Тыва улус эрте бурунгу шагдан бээр кончуг кежээ ажылчын улус
чораан. Олар хой, өшку, аът, инек, сарлык теве дээн чижектиг азырал
амытаннарны өстүрүп ап,оларның ажык дүжүүн көрүп чораан.
Ак сүттен
кылган чемнер кончуг амданныг, хоолуглуг,ижин чазаар,кижиниң
организминге дүрген хайлыычал.
Оларда кижиниң
кадыынга ажыктыг витаминнер бар, ынчангаш бичии уруглар хүнде 1 аяк
сүттү ишкен турар ужурлуг.
Тыва кижи сүттүг сарыг
шай чок болза суксун ханмас дээр.Шай
эм шынарлыг, туруп
могапкан кижилерни шыдал киирип сергедиптер. Оглерге кире бээрге каастап
дараан дус, шай хавын
ханага азып каар .Шай
биле дусту кончуг хүндүлээр.
Бистиң улус
эрте-бурунгу сүзүглели-биле бодун долгандыр
«ээлиг» деп ыдыкшыдып
тейлеп чүдүп чораан.Эртенги шайның
үстүн азы сүттү от-көзүнге
чашкаш «Тос карак» деп чажыг ыяжы-
биле оран-чуртун
адап,чечен шүлүктеп тургаш чалбарып чугаалаар
турган.
Эринниг чүвеге дээртпедим
Аастыг чүвеге амзатпадым
өршээ хайыракан,
Алдыгым үстүгүм.
Алдын делегейим!
Тос
дээрим,долаан бурганым!
Алажым, Хемчиим
Ак
баштыг Бай-Тайгам,
өршээ хайыракан!
Аалга келген кижи аяк
эриин ызырар» дээр болгай.
Ында ханы утка-ла бар.
Тыва улус хүндүлээчел.
Чаа өгленген
оглу-кызын утпазын дээш мынчаар йөрээл сургаар:
Харам болбазын,казан
пашка паштанмазын Хыныыр
болбазын хымышка паштанмазын
үнген кирген чонунга
аъш-чеми чемгир болзун
дээш ынчаар чагып
чорааннар.
-Адыр, кижилер кел чор.
Кымнар боор?
-Ойнап,хөглээн
уруглар-дыр.
Уруглар (өгге кирип
келгеш): «Амыргын-на»
-Амыргын-на, амыргын.
-Силер амыргын-на бе?
(Музыка ойнай бээр).
Уруглар «Аяк-шайым»
деп танцыны тевер
«Ойт, аъттыг кижи кел
чор» дээш олура дүжер.
Аъттыг кижи келгеш «Аъдым»-деп
танцыны тепкеш , демги уруглар-биле чолукшуур.Аалчыны өгже чалааш,сарыг
шайын кудар.
Башкарыкчы:Ам хөглүг
өөвүске уран-чечен шүлүкчүлерни чалаптаалыңар:
1-ги өөреникчи: «Быштак»
Чайгы шагда
чаагай сүттен
Чамдык улус
быштак кылыр
Баскан
болгаш шөйген быштак
Магаданчыг
амданыг чем
Хойтпактан
сарыг сугну
Хоюг сүтче
чылдып кудар
Эдир ышкаш
аккыр быштак
Ээргииштелдир шөйлүп келир.
2-ги өөреникчи: «Тарак».
Хойнуң
сүдүн хөреңгилээш
Кончуг
хоюг тарак кылыр.
3-кү өөреникчи: «Хойтпак».
Хойтпак
база янзы бүрү
Хонуң
хойтпаа, инектиң хойтпаа
Ижер
болгаш тигер кылдыр
Ийи аңгы
кылып болур.
4-кү өөреникчи: «Ааржы,ээжегей».
Ажыткан сүт божа
база Чигирлеп каан аккыр курут
Ааржы курут үндезини
Чип-даа ханмас амданныг чем.
5-ки өөреникчи: «Чөкпек».
Оремени чыып
тургаш
өнедиин былгап,
былгап
саржагдан аңгы
хайындыргаш
чаагай чөкпээн
ылгап алыр.
Чөкпек база
янзы-бүрү
чүнү аңаа
холувас дээр
чодураалыг .үүргенелиг
чогум чөкпек
чүден чемзиг.
6-гы өөреникчи: «Хымыс».
Бени сагаш
хымыс кылыр
белен эвес
улуг ажыл.
7-ги өөреникчи: «Курут».
Инек хойтпаан
хайындырар
итпек курут
оон үнер
Чүңге дискеш
кадырып каар
чүден эки
үнелиг чем.
(Эжик соктаар).
Башкарыкчы: «База кижи
келди,моорлап көрүңер».
Амыргын-на бе?
-Че, кайы чедериңер ол?
Чүү дугайты чор силер?
-Чол-ла болду. Бисти
база бир солун чүүл-биле өөртүр дээн боор,уруглар.
(келген аалчы): «Чечен
менде,чечек черде»-дээр-ле болгай.
Кайы-хире тывынгыр,
сагынгыр уруглар эвес,хынап көрейн.
Бертиңерде тывызык
баады,тывыңар. Баажызы шупту ак чемде.
1.Чаайын дуртаар хөлүм
Кыжын кадар хөлүм
(сүт)
2.Адаа туп саган,
үстү үзүм чигир
(сүт өреме)
3.өң киирер -өңгүр
аржааным (сүт).
4.Көөп кижи хүрээледи,
Хүрең аскыр
чыраалады
(шайның хайныры)
5.Хүр-хүр,
Хүрээлей
Тар-тар
тараалай (от)
Чер-ле бо уругларның
чечен мергенин!
Мында чүнү бижээн-дир,
номчуп каапталыңарам!
Чүлер-дир бо?
Каас тодуг
чуртталга-
карак кызыл
ажылда.
Олутта олча
чок
Чыдында
чыргал чок.
Холу шимчээр- хырны
тодар
Хоозун чугаа хүн
бадырар.
Харам кижээ эш
ырак
Чоржаң аътка
чер ырак.
(эжик соктаар).
Башкарыкчы: -Чүү кижи
боор?Чалаптаалыңар,уруглар.
-Амыргын-на бе?
-Амыргын-на.Силер
амыргын-на бе?
-Амыргын-на ийин.Думаа-
хынаа сол бе?
-Сол -ла ийин.Кайыын
үндүңер?
Кайы сунуп бар чор
силер?
-Мен бо мынчаар уруг-
дарыг дума-хынаадан сол дур бе?-дээш чор мен ийин . Хам кижи мен.
Уруглар:Ой ам бо
хамның хөглүг самын көөр-дүр че! Че-ве!
(хамның
самын тевер).
Башкарыкчы:Уруглар ам
орайтаваан-дыр. Тараарөй келген-дир.
Ырлажыптаалыңарам.
( «Дээң-дээң»деп
ырны ырлаар).
Хөглүг өгге чыглып
келгеш чүнү билип көрүп алдыңар, уруглар? | 
